سنگنوشته بیستون بزرگترین سنگنبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنهٔ جنوبی کوه پرآو ساخته شده و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه احتمال میره سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل سنگ نبشته استفاده میکردند
و پس از پایان کار پلکان را به منظور غیرقابل دسترس کردن اثر تراش دادهاند. سنگنبشتهٔ بیستون بر صخره ای از جنس سنگ آهکی ایجاد شده که بنا به آثار لعاب قهوهای رنگی که سطح سنگ نبشته را پوشانده و همچنین بقایای سربی که در چند سطر نخست اثر دیده ميشه به نظر مياد در پایان کار برای افزایش طول عمر اثر تمام نما با اندودی ناشناخته پوشانده ان. تصوير شرح پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ و به بند کشیدن یاغیان رُ نشون ميده و نبشته ها در اطرافش هستند. نکتههای اصلی کتیبه ها از این قراره: معرفی داریوش از زبان خود ش، دودمان هخامنشی، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان، شیوه حکومت داریوش، مرگ کمبوجیه، طغیان گئوماتا و کشته شدنش، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمینها و سرکوبی آنها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزیهایی که در ١٩ نبرد نصیب داریوش شده از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت، هشدار نسبت به دروغگویی، دفاع از راستی و راستگویی، دعای نیک در حق کشور و مردم، سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را میخوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردن و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان.